İzmir Tarihi Havagazı Fabrikası

İzmir Tarihi Havagazı Fabrikası

Eski Havagazı Fabrikası İzmir Konak İlçesi Umurbey Mahallesi sınırları dâhilinde Liman Caddesinde konumlanmaktadır. Havagazı Fabrikası'nın 19. yüzyıldan 20. yüzyıl sonuna kadar uzanan gelişme evresinde sahip olduğu endüstri peyzajı, restorasyon öncesinde dökümhane, makine dairesi, idare binası, sayaç dairesi, malzeme ambarı, atölyeler, su deposu, baca, lojman, tamir atölyesi, ıslak mekânlar, su arıtma kazanı gibi birimleri kapsamaktadır. Endüstri kompleksinin önemli öğelerinden olan yatık ve şakuli fırınlar ile 15000 m3 ve 4000 m³ kapasiteli iki gazometre ise yıkılmıştır. Yaklaşık 23 dönümlük bir arazi üzerine kurulan endüstri kompleksi içerisinde 8 adet yapı tescillidir ve yapılan restorasyon çalışması sonrası tescilli yapılar hariç diğer yapılar yıkılmıştır.

Tesisteki tescilli yapıların yeniden işlevlendirilmesiyle, dökümhane binası-kafeterya, makine dairesi-okuma salonu, idare binası- tuvalet ve idari bina, teknik servis-satış birimi, atölye-restoran, yemekhane, personel binası ve atölye binası-atölye ve sergi salonu, su deposu-servis birimi olarak restore edilmiştir. 46,30 m. yüksekliğindeki baca ise güçlendirilerek yenilenmiştir. Tesisin kimliğini oluşturan öğelerden olan 15000 m³ kapasiteli gazometre zemin izi yoluyla korunmuş, 4000 m³ kapasiteli gazometrenin ise bir modeli yapılmıştır. Yapı ölçeğindeki düzenlemeler dışında, açıkhava seyir alanı, meydanlar ile süs havuzları oluşturulmuş, yeşil alan çalışmaları yapılmıştır.

Günümüzde tesis kent için önemli bir kültür-sanat merkezine dönüştürülmüştür. Tarihi Havagazı Fabrikası Kültür Merkezi her yıl, çim konserleri, açıkhava sineması gösterimi, resim ve fotoğraf sergileri ile şiir, tiyatro vb. atölye çalışmaları gibi birçok etkinliğe ev sahipliği yapmaktadır. Havagazı Fabrikası ülkemiz gündeminde yeni yer edinmeye başlayan endüstri mirası yapılarının restore edilmesi bakımından, gerçekleşen az sayıdaki örneklerden biridir.

Tarihçe

İzmir'in sembol yapılarından biri haline gelen Havagazı Fabrikası, uzun süre âtıl kalmasına rağmen 2009 yılı itibariyle yeniden işlevlendirilerek kente kazandırılmış 19. yüzyıl endüstri mimarisinin sınırlı örneklerinden biridir. Kentin havagazı ile aydınlatılması girişimleri ilk olarak Fransızlar ile başlasa da, yatırımcı Andre Marchais'in ölümü ile süreç sekteye uğramıştır. Bu girişim sonrası, İngiliz gazeteci A. Edwards kentte havagazı fabrikası kurmak için başvurmuştur ve 1 Kasım 1859 tarihinde fabrikayı kurup, 40 yıl işletmek üzere ruhsat almıştır. Fabrika için, kömür tozlarının yığılmasını önlemek amacıyla, kentin en rüzgârlı bölgesi olan Alsancak Darağacı mevkiinde yer seçilmiştir. Yabancı ülkelerle yapılan yazışmalar gibi bazı politik nedenlerle fabrikanın yapımına 1862 yılında başlansa da, işletmeye 1867 yılında açılmıştır. Üretim tesisi, merkezi Glasgow'da bulunan 'Lanloux and Sons' fabrikası tarafından yaptırılmıştır. Fabrikanın yapım aşamasında hem İngiltere, hem de Almanya'dan teçhizat alınmıştır. Kent içi havagazı nakil şebekesi önce yabancıların yaşadıkları yerlere, daha sonra Karşıyaka, Bornova ve Türklerin yaşadıkları mahallelere uzatılmıştır. 25 Haziran 1864 tarihinde sokaklar aydınlatılmaya başlanmış, 1902'de ise kentin havagazı ile aydınlatma sistemi hayata geçmiştir. 1904 yılında aydınlatma için elektriğin kullanılmasıyla, havagazı kullanımı mutfaklarla sınırlı kalmıştır. 1907-1913 yılları arasında fabrikaya gaz soğutucu, gaz emme ve basma pompalarının yapılması gibi büyük ölçüde yenilemeler yapılmıştır.

Fabrika, ülkede yaşanan savaşa ve elektrik kullanımın artmasına karşın, Cumhuriyet döneminde de varlığını sürdürmüştür. Yabancı devletlerin imtiyazlarının reddedilmesiyle, 15 Eylül 1935 tarihinde Belediye'ye devredilmiştir ve onarılarak hizmete sokulmuştur. 1940 yılında kapsamlı onarım ve bakım çalışmaları yapılmıştır. Çeşitli işlev değişiklikleri ile 1994 yılına kadar açık kaldıktan sonra ekonomik ömrünü tamamlayan tesis İzmir Büyükşehir Belediye Meclisi kararı doğrultusunda 24 Ekim 1994 tarihinde kapatılmıştır. 1995 yılında fabrikaya ait birtakım teçhizat İstanbul'da bulunan Rahmi Koç Sanayi Müzesi'ne sergilenmek üzere verilmiştir. 1990'lı yılların sonlarına doğru, Belediye otobüsleri tamir ve bekleme yeri olarak kullanılmaya başlanmıştır. Ancak bu dönemde, tesis önemli ölçüde yıpranmaya maruz kalmıştır. 8 Ocak 1998 tarihinde mülga İzmir 1 No.lu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından bölgedeki diğer endüstri yapılarını da içeren 54 yapı koruma altına alınmıştır. İlk kez 'yeni kent merkezi' kararı 1979 planı ile öngörülse de, uygulamaya konamaması nedeniyle 2001 yılında İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından İzmir Liman Bölgesi Kentsel Tasarım Yarışması düzenlenmiş ve yarışma bölgenin tarihi yapısı ile bir bütün olarak ele alınmasını sağlamıştır. Yarışma sonrası başlatılan planlama çalışmaları ile de tescilli alanların korunması ve çevre alanlarının yenilenmesi öngörülmüştür. Bu kapsamda, Havagazı Fabrikası Endüstri Yerleşkesi için, İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından, 2003 yılında kültür merkezi önerisinde bulunularak, alan 2005 yılında projelendirilmiş ve 2008 yılında restore edilerek 2009 yılı itibariyle 'Tarihi Havagazı Fabrikası Kültür Merkezi' olarak kullanıma açılmıştır.